اختلال حس عمقی چیست؟

حس عمقی (Sensory Proprioception)، حس آگاهی از بدن است که به ما می‌گوید اعضای بدن ما در چه وضعیتی هستند بدون اینکه نیازی به جستجوی آن داشته باشیم یا این آگاهی را به ما می‌دهد که روابط اعضای بدن با هم چگونه است که در نتیجه این هماهنگی، مهارت‌های ترکیبی پیچیده ایجاد می‌شود.

همچنین میزان نیرویی که برای نگه داشتن، هل دادن، کشیدن، بلندکردن اشیا نیاز داریم را به ما اطلاع می‌دهد که این موضوع به گیرنده‌هایی که در سرتاسر عضلات برای دریافت اطلاعات وجود دارد برمی‌گردد و از آن طریق اطلاعات برای پردازش به مغز فرستاده می‌شود.

حس عمقی به ما امکان می‌دهد تا از جزئیات بیشتری در تجربه‌های حسی خود آگاه شویم. این حس به ما اجازه می‌دهد تا به طور کامل‌تری از بوها، طعم‌ها، لمس، صداها و دیداری‌ها استفاده کنیم و آنها را با احساسات و حالات عاطفی و ذهنی مرتبط کنیم. به عبارتی، حس عمقی به ما کمک می‌کند تا تجربه‌های حسی را به صورت یکپارچه‌تری درک کنیم و با آگاهی بیشتری به آنها واکنش نشان دهیم.

مثلاً، زمانی که غذایی می‌خوریم، حس عمقی به ما امکان می‌دهد که به طعم، بو، و لذت آن غذا بیشتر توجه کنیم و لحظات لذت‌بخش تری را تجربه کنیم. یا وقتی که در طبیعت قدم می‌زنیم، حس عمقی می‌تواند به ما کمک کند تا بوی گل‌ها را بیشتر استشمام کنیم، صدای پرندگان را بهتر بشنویم و جزئیات زیبایی‌های طبیعت را به صورت عمیق‌تری مشاهده کنیم.

حس عمقی در واقع نیازمند تمرکز و آگاهی است. با تمرین و توجه آگاه به تجربه‌های حسی خود، می‌توانیم به حس عمقی دست یابیم. همچنین، ممکن است تکنیک‌ها و روش‌های مختلفی مانند مدیتیشن، تمرینات ذهنی و تمرکز بر تنفس نیز به ما کمک کنند تا حس عمقی را تقویت کنیم.
با تقویت حس عمقی، ما قادر خواهیم بود تجربه‌های حسی خود را به صورت کامل‌تری تجربه کنیم و به طور آگاهانه‌تری با آنها ارتباط برقرار کنیم. این به ما امکان می‌دهد که زندگی را به صورت کامل‌تر و لذت‌بخش تری تجربه کنبم.

اختلال حس عمقی

اختلال حس عمقی (Sensory Proprioception Disorder – SPD) به عنوان اختلال یکپارچگی حسی (Sensory Integration Dysfunction) نیز شناخته می‌شود.

افرادی که با اختلال حس عمقی مواجه هستند، واکنش‌های نامناسب به محرک‌های حسی مختلف دارند. این مشکل می‌تواند در مورد حس‌های مختلف از جمله بینایی، شنوایی، لامسه، چشایی و بویایی رخ دهد. برخی از افراد ممکن است حساسیت بیش از حد در مقابل محرک‌ها نشان دهند، در حالی که دیگران ممکن است حساسیت کمتر به محرک‌ها را تجربه کنند.

علائم اختلال حس عمقی

این علائم می‌توانند بین افراد مختلف متفاوت باشند، اما برخی از علایم مشترک عبارتند از:

• حساسیت کم یا زیاد به فشار: افراد مبتلا به اختلال حس عمقی ممکن است حساسیت زیادی نسبت به فشار داشته باشند و حتی با فشار کم نیز ناراحتی یا درد احساس کنند. یا به طرف معکوس، حساسیت کمتر به فشار نسبت به سایر افراد نشان دهند.
• مشکل در تنظیم نیرو: این شامل مشکلاتی است که در تنظیم قدرت استفاده از عضلات برای انجام فعالیت‌های روزمره وجود دارد. به عنوان مثال، عدم توانایی در تنظیم قدرت لمس، فشار دست دادن، نوشتن یا مهار اشیاء.
• مشکل در تشخیص درد: افراد مبتلا به اختلال حس عمقی ممکن است دشواری در تشخیص درد یا تفاوت بین درد و لذت داشته باشند. آن‌ها ممکن است بیش از حد صبور باشند و در شرایطی که برای بقیه افراد ناراحت کننده است، بی‌توجه به درد یا صدمات بمانند.
• علاقه به حس وزنی: برخی افراد مبتلا به اختلال حس عمقی ممکن است علاقه زیادی به تجربه حس وزنی داشته باشند. آن‌ها ممکن است بپرند، به شدت فشار بیاورند یا به اشیاء سنگین علاقه مند شوند تا احساس وزن و فشار را تجربه کنند.
• مشکل در تشخیص دما: برخی افراد مبتلا به اختلال حس عمقی ممکن است دشواری در تشخیص دما داشته باشند. آن‌ها نمی‌توانند به خوبی تشخیص دهند که یک شیء گرم است یا سرد و بنابراین ممکن است به طرز غیرمنتظره‌ای به تغییرات دما واکنش نشان دهند.
• حساسیت به لمس بافت: برخی افراد مبتلا به اختلال حس عمقی، حساسیت زیادی نسبت به لمس بافت‌های مختلف دارند. آن‌ها ممکن است از بافت نرم لباس‌ها، زبانه کفش‌ها، سطوح ناهموار و یا موادی مثل شن و خاک ناراحتی یا ایجاد احساس نامطلوبی داشته باشند.

اختلال حس عمقی و اتیسم

اتیسم یک اختلال عصبی رشدی است که بر توانایی‌های ارتباطی، اجتماعی و رفتاری فرد تأثیر می‌گذارد. یکی از ویژگی‌های مشترک افراد مبتلا به اتیسم، اختلال در حس و واکنش به محرک‌های محیطی است. بین مشکلات حسی متعددی که در افراد اتیستیک وجود دارد، اختلال حس عمقی یا درک حسی عمقی یکی از مهمترین آن‌هاست.

• اختلال حس عمقی به وضوح دیده نمی‌شود و برای بسیاری از افراد قابل فهم نیست. اما برای افرادی که با اتیسم زندگی می‌کنند، این مشکل حسی می‌تواند تأثیر بزرگی بر زندگی روزمره‌شان داشته باشد. این مشکل به معنای عدم توانایی درک عمق، فشار و وزن اشیاء است.
• اشخاص مبتلا به اختلال حس عمقی ممکن است نتوانند درک کنند که یک شیء چقدر سنگین است و چگونه آن را در دست بگیرند. آن‌ها نمی‌توانند تشخیص دهند که آیا یک شیء گرم است یا سرد، چگونه با آن برخورد کنند و یا حتی احساس درد یا لذت را که معمولاً از لمس شیءی می‌توان به دست آورد، تجربه کنند.
• عدم توانایی در درک حس عمقی می‌تواند تأثیرات جدی در زندگی روزمره فرد اتیسمی داشته باشد. آن‌ها ممکن است با مشکلاتی در مسائل عملی روزمره روبرو شوند. برای مثال، آن‌ها نمی‌توانند به خوبی ظرف‌ها را بردارند و به طور صحیح از آن‌ها استفاده کنند، ممکن است لباس‌های مناسبی برای هوای سرد یا گرم انتخاب نکنند و در مواقع ضروری نتوانند از وسایل ایمنی مانند کیسه‌های آتشنشانی استفاده کنند.

• علاوه بر آن، اختلال حس عمقی می‌تواند به مشکلات رفتاری نیز منجر شود. زیرا افراد اتیستیک به دلیل عدم توانایی در درک عمق و وزن، ممکن است به شکل‌های غیرمعمولی و ناخواسته عکس العمل نشان دهند. آن‌ها ممکن است از جستجوی حسی بیش از حدی مثل فشار دادن به شیء یا زدن به خود، یا برعکس، از وجود حس عمقی کمتر از حد معمول رنج ببرند و حتی نتوانند درک کنند که برخی از فعالیت‌ها برای سلامتی و ایمنی شخصی آن‌ها خطرناک است.
• برای کمک به افراد مبتلا به اختلال حس عمقی در اتیسم، برنامه‌های تربیتی و درمانی متنوعی وجود دارد. استفاده از تکنیک‌های ارتباطی و تحرکی، ماساژ و فشار، و استفاده از وسایل اختصاصی می‌تواند در بهبود درک حس عمقی و کاهش مشکلات مربوطه موثر باشد.
• در نهایت، برای افرادی که با اختلال حس عمقی و اتیسم زندگی می‌کنند، حمایت خانواده، محیط مناسب و توجه به نیازهای آن‌ها امری حیاتی است. با ایجاد فضای امن و استفاده از راهبردهای مناسب، می‌توان زندگی روزمره این افراد را بهبود بخشید و کیفیت زندگی آن‌ها را ارتقا داد.

علت ایجاد اختلال حس عمقی چیست؟

دقیقاً علت اختلال حس عمقی هنوز به طور کامل مشخص نشده است. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که اختلال حس عمقی احتمالاً به علل ژنتیکی، عوامل محیطی و ترکیبی از این دو مرتبط است. بعضی از عواملی که ممکن است در بروز اختلال حس عمقی در کودکان نقش داشته باشند عبارتند از:

• عوامل ژنتیکی: مطالعات نشان می‌دهد که وجود عوامل ژنتیکی می‌تواند نقشی در بروز اختلال حس عمقی داشته باشد. به عنوان مثال، اختلال حس عمقی ممکن است در برخی خانواده‌ها به صورت موروثی منتقل شود.
• عوامل زمینه‌ای: ممکن است برخی از کودکان به دلیل مشکلات زمینه‌ای مانند اختلال طیف اتیسم یا بیش‌فعالی همراه با نقص توجه و تمرکز با اختلال حس عمقی همراه باشند. در این موارد، اختلال حس عمقی به عنوان عارضه‌ای از اختلال اصلی شناخته می‌شود.
• عوامل محیطی: محیط پیرامونی کودک نیز می‌تواند بر بروز اختلال حس عمقی تأثیرگذار باشد. ممکن است مواردی مانند تجربه ترومایی در طول زمان، تحریکات حسی ناگهانی و شدید یا تحریک‌های محدود و کمتر در محیط اطراف کودک بر روی پردازش حسی تأثیر بگذارد.

بازی‌های تقویت حس عمقی

بازی‌ها و فعالیت‌های متنوعی وجود دارند که می‌توانند حس عمقی کودکان را تقویت کنند. این بازی‌ها علاوه بر اینکه برای کودکان جذاب و سرگرم‌کننده هستند، به آن‌ها کمک می‌کنند تا بهترین استفاده را از حواس خود بکنند و مشکلات حس عمقی را کاهش دهند. در زیر به چند نمونه از بازی‌های تقویت حس عمقی اشاره شده است.

• بازی‌های فشاری: این بازی‌ها شامل فشار دادن به شیء‌ها با دستها، پاها و بدن است. می‌توانید به کودکان یاد بدهید که روی توپ بنشینند، به آن ضربه وارد کند یا آن را حمل کند.
• بازی با اشیاء سنگین: استفاده از اشیاء سنگین می‌تواند به تقویت حس عمقی کمک کند. می‌توانید به کودکان اجازه دهید با اشیاء سنگین بازی کنند، آن‌ها را بردارند و حرکت دهند.
• بازی با تکه‌های پارچه: کودکان را تشویق کنید تا با تکه‌های پارچه‌ای با اندازه و وزن مختلف بازی کنند. آن‌ها می‌توانند این اشیاء را بپوشند، بغل کنند یا آن‌ها را بر روی بدنشان قرار دهند و حس وزن و فشار را تجربه کنند.
• بازی با وسایل مخصوص ماساژ و وسایل فشاری: استفاده از وسایل مخصوص ماساژ و فشاری می‌تواند به تحریک حس عمقی کودکان کمک کند. آن‌ها می‌توانند از توپ‌های خاردار، وسایل نرم و فشاری، وسایل بادی و غیره استفاده کنند.
• بازی در طبیعت: فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی در طبیعت، راه رفتن روی برگ‌ها و پستی بلندی ها، پوشیدن لباس‌های مناسب بافتنی در فصل‌های مختلف، بازی با شن و خاک می‌تواند حس عمقی را تقویت کند.
• بازی در آب: آب به دلیل اینکه می‌تواند وزنی کمتر و حس بی‌وزنی ایجاد کند، می‌تواند به تقویت حس عمقی کمک کند. بازی در آب، استفاده از توپ‌ها و اشیاء شناور، شنا کردن یا پرتاب اشیاء به آب می‌تواند مفید باشد.

درمان اختلال حس عمقی

درمان اغلب توسط تیم چند تخصصی انجام می‌شود که شامل متخصصین روانشناسی، توانبخشی حسی و توانبخشی حرکتی می‌باشد. در زیر برخی از روش‌های درمانی برای حس عمقی ذکر شده است:

• درمان حسی: درمان حسی به عنوان رویکرد اصلی در درمان حس عمقی استفاده می‌شود. این روش درمانی شامل استفاده از تکنیک‌های حسی برای تقویت یا تنظیم حس عمقی است. این شامل فعالیت‌هایی مانند فشار دادن، لمس، ماساژ، استفاده از وسایل فشاری و تنظیمی است. هدف از این درمان ارائه تحریک‌های حسی منظم و سازنده به فرد است.
• درمان حرکتی: تمرینات حرکتی و ورزشی می‌تواند به تقویت حس عمقی و تعادل کمک کند. فعالیت‌هایی مانند پریدن، پرتاب توپ، قرار گرفتن در حالت‌های مختلف (مانند پیچیدن و خم شدن) و استفاده از وسایل حرکتی می‌توانند در تقویت حس عمقی مفید باشند.
• درمان شناختی-رفتاری: درمان شناختی-رفتاری به تغییر الگوهای رفتاری و ذهنی متمرکز است. این درمان ممکن است به فرد کمک کند تا مشکلات در فهم و تفسیر حسی را درک کند و راه‌حل‌هایی برای مقابله با آن‌ها را یاد بگیرد. این روش درمانی می‌تواند در بهبود کنترل و تنظیم واکنش‌های حسی کمک کند.
• سایر روش‌ها: بسته به نیازهای هر فرد و شدت اختلال حس عمقی، ممکن است روش‌های دیگری نیز استفاده شود. این می‌تواند شامل تکنیک‌های تنفسی و آرامش، تمرینات تعادلی و حرکتی، بازی درمانی گروهی، انجام فعالیت‌های آموزشی و تربیتی در محیط‌های سازنده باشد.